Van nationale regels naar wereldnormen
De naam Codex Alimentarius komt uit het Latijn en betekent letterlijk ‘voedingsmiddelenwet’. Die benaming is niet toevallig gekozen: ze verwijst naar de Codex Alimentarius Austriacus, een verzameling nationale voedselstandaarden die in Oostenrijk werd opgesteld tussen 1897 en 1911. Hoewel deze oorspronkelijke codex destijds vrijwillig van aard was, groeide hij uit tot een belangrijk voorbeeld en inspiratiebron voor internationale afspraken over voedselveiligheid en -kwaliteit.
Eind jaren vijftig van de twintigste eeuw begonnen overheden wereldwijd zich te realiseren dat de internationale handel in voedselproducten sterk zou gaan toenemen. Tegelijkertijd ontstond er een groeiend bewustzijn dat het ontbreken van internationale standaarden kon leiden tot handelsconflicten, voedselonveiligheid en onduidelijkheid bij consumenten. Nationale en regionale regels alleen waren onvoldoende om voedselveiligheid wereldwijd te garanderen.
Om die reden werd binnen de Verenigde Naties de roep sterker om internationale afspraken te maken over voedselnormen. In dat kader besloten de Food and Agriculture Organization (FAO) en de World Health Organization (WHO) om gezamenlijk expertise op te bouwen en wetenschap te mobiliseren ter ondersteuning van toekomstige normen.
Als belangrijke voorloper werd in 1956 het Joint FAO/WHO Expert Committee on Food Additives (JECFA) opgericht. Dit is een onafhankelijk wetenschappelijk comité dat risicobeoordelingen uitvoert op het gebied van:
- Voedseladditieven
- Contaminanten (zoals zware metalen, schimmels)
- Veterinaire geneesmiddelenresiduen
- Pesticiden
De werkzaamheden van JECFA vormen sinds de oprichting de wetenschappelijke onderbouwing van Codex-normen. Tot op de dag van vandaag speelt JECFA een essentiële rol in het garanderen van de wetenschappelijke integriteit van internationale voedselstandaarden.
Van intentie tot instituut
Tijdens een regionale conferentie van de FAO in 1960 werd door lidstaten uitgesproken dat de bestaande nationale en regionale voedselregelgeving niet langer voldeed aan de eisen van de toenemende wereldhandel. Er was behoefte aan een gezamenlijk internationaal kader om voedselveiligheid te bevorderen, handelsbarrières te verminderen en consumenten te beschermen.
Als gevolg daarvan werd in 1961 de Codex Alimentarius Commission (CAC) opgericht door de Food and Agriculture Organization (FAO). In 1962 trad ook de World Health Organization (WHO) formeel toe. Deze twee VN-organisaties bundelden hun krachten onder het gezamenlijke programma: het Joint FAO/WHO Food Standards Programme.
De Codex Alimentarius werd daarmee opgericht als een intergouvernementele organisatie, vallend onder gedeelde verantwoordelijkheid van de FAO en de WHO.
Structuur van de organisatie
De Codex Alimentarius Commission (CAC) fungeert als het centrale besluitvormende orgaan binnen de Codex-structuur. Onder deze commissie functioneren een dertigtal gespecialiseerde comités, die zich richten op specifieke thema’s of productgroepen.
Deze comités zijn verantwoordelijk voor het opstellen van normen, richtlijnen en aanbevelingen, die vervolgens in de CAC ter goedkeuring worden gebracht. De werkwijze is gebaseerd op wetenschappelijke onderbouwing en internationale consensus.
Eerste zitting van de Codex
De eerste officiële zitting van de Codex Alimentarius Commission vond plaats in oktober 1963 in Rome. Tijdens deze bijeenkomst werd het mandaat van de organisatie formeel vastgesteld, inclusief de werkstructuur, prioritaire aandachtsgebieden en procedures. Daarmee begon de Codex aan haar rol als wereldwijde normsteller op het gebied van voedselveiligheid, volksgezondheid en eerlijke handel.
Missie van de Codex Alimentarius
Sinds haar oprichting in 1963 heeft de Codex Alimentarius Commission haar missie helder geformuleerd:
- Het beschermen van de volksgezondheid op internationaal niveau
- Het bevorderen van eerlijke praktijken in de handel in voedselproducten
Om dit te bereiken, ontwikkelt de Codex internationale normen, richtlijnen en aanbevelingen die landen kunnen overnemen in hun nationale wet- en regelgeving. De nadruk ligt op het uniformeren van voedselveiligheidsmaatregelen, zodat producten wereldwijd aan gelijke eisen kunnen voldoen.
Werkterreinen van de Codex
De normen bestrijken uiteenlopende domeinen binnen de voedselketen, waaronder:
- Voedselveiligheid en hygiëne
- Verwerking en opslag
- Etikettering van voedingsmiddelen
- Kwaliteitscriteria
- Verpakkingsvoorschriften
Dit voorkomt niet alleen gezondheidsrisico’s voor consumenten, maar vermindert ook onnodige handelsbarrières tussen landen.
Structuur van de organisatie
De Codex Alimentarius Commission (CAC) blijft het overkoepelende besluitvormende orgaan. Onder de CAC vallen diverse specialistische comités en task forces die zich richten op technische aspecten van voedselstandaardisatie. Deze comités worden meestal voorgezeten door landen die zich specialiseren in een bepaald domein.
Lidmaatschap en betrokkenheid
De Codex Alimentarius telt tegen het einde van deze periode 188 landen en één organisatie (de Europese Unie) als volwaardige leden.
Naast officiële leden zijn er ook zogeheten waarnemers (observers) actief. Dit zijn internationale organisaties, brancheverenigingen, ngo’s, consumentenorganisaties en academische instellingen. Zij hebben:
- Geen stemrecht
- Maar wél het recht om deel te nemen aan comités
- En ze mogen inhoudelijk adviseren tijdens het ontwikkelproces van normen
Codex-normen als juridisch referentiepunt in wereldhandel
In 1995 werd de Wereldhandelsorganisatie (WTO) opgericht. Een mijlpaal voor de Codex Alimentarius, want vanaf dat moment kregen Codex-normen een officiële status binnen de wereldhandel.
Waar voorheen Codex-afspraken golden als vrijwillige ‘Gentlemen’s agreements’, werden deze sinds 1995 juridisch relevant in handelsgeschillen tussen landen. In het kader van het Sanitary and Phytosanitary Agreement (SPS) van de WTO mogen landen regels opstellen om de volksgezondheid te beschermen, mits wetenschappelijk onderbouwd. De Codex-normen gelden daarbij als internationale standaard. Concreet betekent dit dat als er onenigheid ontstaat over bijvoorbeeld de veiligheid of etikettering van een voedselproduct, landen elkaar voor een WTO-panel kunnen dagen
Codex Trust Funds: Gelijke deelname voor alle landen
Hoewel ontwikkelingslanden vaak lid zijn van de Codex Alimentarius, bleken zij in de praktijk vaak onvoldoende in staat om effectief deel te nemen aan vergaderingen en normontwikkelingsprocessen. Belemmeringen zoals beperkte middelen, onvoldoende wetenschappelijke capaciteit of gebrek aan institutionele structuur maakten actieve participatie lastig.
Om te voorkomen dat de Codex zou uitgroeien tot een ‘club van rijke landen’, werd in 2003 het Codex Trust Fund (CTF1) opgericht. Dit fonds had als doel:
- Het vergroten van de deelname van ontwikkelingslanden aan Codex-bijeenkomsten
- Het bevorderen van kennisuitwisseling en toegang tot relevante informatie
In 2016 werd het Codex Trust Fund 2, gelanceerd. Deze nieuwe fase richt zich niet alleen op financiële ondersteuning, maar vooral op het duurzaam versterken van nationale capaciteit. Landen moeten een maatwerkplan opstellen, waarin ze aangeven hoe ze hun eigen Codex-infrastructuur willen verbeteren.
Het Nederlandse Ministerie van Buitenlandse Zaken levert van 2017 tot 2024 een bijdrage van €2 miljoen aan dit fonds.
De Europese Unie als volwaardig lid (sinds 2004)
In 2004 trad de Europese Commissie toe als volwaardig lid van de Codex Alimentarius in 2004. Door de uitbreiding van de EU-bevoegdheden op het gebied van voedselveiligheid en de vastlegging van een juridische basis in latere verdragen, werd het voor de Europese Commissie mogelijk om als volwaardig lid toe te treden.
De Codex Alimentarius blijft zich ontwikkelen om in te spelen op de veranderende eisen van de mondiale voedselvoorziening. Duurzaamheid, technologische innovatie en volksgezondheid krijgen daarbij een steeds centralere rol. De Codex Alimentarius Commission (CAC), een gezamenlijk initiatief van de WHO en de FAO, werkt aan internationale standaarden die niet alleen de voedselveiligheid waarborgen, maar ook bijdragen aan een duurzame en eerlijke voedselhandel.
Focus en prioriteiten voor de toekomst
In de komende jaren zou Nederland graag zijn aandacht besteden aan de ondersteuning van duurzame voedselproductiesystemen. Dit betekent onder meer het ontwikkelen van richtlijnen en normen die rekening houden met ecologische voetafdruk, efficiënter grondstoffengebruik en de impact op mens en milieu. Tegelijkertijd vraagt de snelle opkomst van nieuwe technologieën in de voedselketen om actuele en flexibele standaarden.